Poesiens problem

:poesikritikk


DIKT

Pier Paolo Pasolini

Askens poet (Poeta delle Ceneri)

Gjendikta frå italiensk av Camilla Chams

Flamme 2017


I tillegg til å vere eit «bio-bibliografisk» dikt på 29 boksider der den italienske poeten Pier Paolo Pasolini (1922-1975) vedkjenner seg og reflekterer over livet sitt, filmane og bøkene sine, freistar langdiktet Askens poet også å finne ei løysing på poesiens problem og stake ut kursen for ein ny, kroppsleg og ekte poesi.

Langdiktet frå 1966 rommar altså ein poetikk. At diktet uttrykkjer sine eigne påstandar, vil innebere at påstandane heile tida er integrerte i forma. Uttrykket er ein integrert del av ytringa. Dermed stiller Pasolini seg tilsynelatande på sida av den representative og mimetiske kunsten, noko som sjølvsagt kan te seg underleg når han set seg føre å skrive eit «bio-bibliografisk» dikt. Men er det slik at Pasolini elegant overskrid motsetnaden, fordi han siktar mot å gjere noko anna?

Askens poet vart ikkje ferdig frå Pasolinis hand og diktet vart ikkje offentleggjort medan han levde. Diktet blei først publisert i eit italiensk litteraturtidsskrift i 1980. Frå 1993 har det vore innlemma i samleverket Tutte le poesie, vol I. I 2010 vart diktmanuskriptet gjeve ut som eiga bok på italiensk. Diktet skal ha kome til som Pasolinis freistnad på å gje dei amerikanske avisjournalistane eit svar på kven han var i høve ei reise til USA. Askens poet kan difor sjåast på som eit intervju, eller ein dialog, i diktform. Diktet gav Pasolini høve til å reflektere over livet sitt, poesien og kunsten sin. Diktet tek kanskje ikkje opp nye poetiske tema hos Pasolini, men sidan poeten no er vorten 44 år, og fordi mykje av Pasolinis poesi nærmast eig røysta til ein ung gut, har Askens poet eit snev av den mogne mannens oppgjer med seg sjølv, han som gjer opp status over liv og virke.

At diktet har varierande typografisk form i dei trykte versjonane, kan ha å gjere med at diktet er uferdig. Den føreliggjande norske omsetjinga presenterer diktet nærmast som ein samanhengande, ferdig dikttekst, berre brote av nokre blankliner her og der. I Tutte le poesie, vol I, er diktet oppdelt i tre hovuddelar, i tillegg er tekstlakunar markerte. Følgjer ein oppdelinga i Tutte le poesie, vol I, handlar første del om oppvekst, familierelasjonane samt bøkene og filmane. Andre del, som byrjar med spørsmålet «Hvordan jeg ble marxist?», er ein intellektuell biografi, som handlar om møte med landarbeidarane i Friuli-traktene og korleis han etterkvart vart medviten marxist. Her høyrer me også om flukta til Roma rundt 1950, etter at Pasolini blei ekskludert frå Det italienske kommunistpartiet (PCI), og korleis han som poet og filmskapar i fleire år levde blant fattige, filleproletære eksistensar i Romas utkantar. Diktets tredje del, som vert innleidd med linene «Når jeg stiller meg disse spørsmålene / i augustlyset over et øde Manhattan», handlar om stoda no, om framtida og lagnaden til poesien.

Det ein merkar seg, er at Pasolini frå del ein til del tre bakar og vev kunstverka han har laga konsekvent inn i livssamanhengen sin. Det at han i 1942 skreiv sin første diktsamling på friulisk dialekt, eller språk, vert i Askens poet framstilt som ei kjærleikserklæring til mora, som kom frå Friuli-området nordaust i Italia, men like mykje eit angrep på faren, som var militær, trugen fascist og dialektmotstandar. Dei italienske fascistane arbeidde mot dialektane, og for eit homogent nasjonalspråk. Den irrasjonelle kjærleiken skjuler ein djup ironi. Lidenskap og ideologi heng ikkje saman:

For det var der man snakket denne dialekten at han faktisk
       hadde forelsket seg.
Forelsket seg i min mor.
Slik hadde det seg at han gjennom henne, i den lille, underdanige,
bondske, nærmest afrikanske verden han foraktet,
ble gjort til slave:
men heller ikke denne gangen forstod han det.

Askens poet, Pier Paolo Pasolini

Herren vert gjort til slave. Livets ironi består i at kjærleiken og kroppen motseier og overskrid ideologien, kanskje også kunsten. Men når livet og kroppen og kjærleiken motseier kunsten og ideologien, så skjer det likevel her, i kunsten, representert i ein diktsekvens i Askens poet, så då kan ein spørje om det er eit verkeleg liv ein har med å gjere? Eller representerer berre poesien, uttrykkjer seg på vegner av livet, og ikkje som seg sjølv?

Pasolinis lyrikk er på eitt nivå tilgjengeleg, direkte og likefram. Nokre synst kanskje kommentaren ovanfor forvanskar noko som fortonar seg såre enkelt. Men lyrikken til Pasolini kvervlar opp ei rekkje motiv, tema og problemstillingar, liv, skrift og røyndom. Ustanseleg forgreinar momenta seg i kvarandre. Vidare etablerer diktet ei tenkjande poetisk erfaring, som er sprikande, springande, samansett, som ikkje utan vidare let seg summere opp, mellom anna fordi diktet heile tida er sitt eige uttrykk, det uttrykkjer seg sjølv. Pasolini skriv og tenkjer radikalt, han rører seg bortanfor etablerte motsetnadspar og dikotomiar, for å leite etter ein tredje utveg. Etablerte motsetnadar har ein tendens til å forsterke og sementere det dei er meint å avskaffe. Løysinga til Pasolini består ikkje i å lage ei syntese som opphevar og stiller motsetnadane i ro. Det må i staden søkjast etter ein reell tredje stad, bortanfor motsetnadane. Viss bio (liv) og bibliografi (skrift) er motsetnadar, noko ein ofte og av naturlege grunnar reknar dei som å vere, demonstrerer kan hende Askens poet også korleis ein kan tenkje og skrive bortanfor motsetnaden liv og skrift, mot ein «ekte» poesi? Men kanskje er løysinga berre å seie farvel til heile poesien.

Askens poet er også eit oppgjer med poesien, ei sorg over at han ser seg nøydt til å forlate den. Det er interessant å sjå sørgjesongen over poesien i lys av aldersutviklinga til Pasolini, frå ungdom til mogen 44-årig mann. Som sagt kan ein identifisere ei ung røyst i mykje av Pasolinis dikt, og det er difor interessant at han alt frå line to, etter at han har fortald kor han blei fødd, skriv «Jeg er altså førtifire år, og jeg holder meg godt», og deretter i ein parentes utdjupar at «(senest i går, i et skogholdt fullt av horer, trodde to-tre soldater / jeg var tjuefire – stakkars gutter / som kunne ta et barn for å være jevnaldrende).» Mot slutten av diktet, der han skriv at det er umogleg å vende attende til poesien, er det som om livet, den biologiske kroppen (inkludert røysta) motseier poesien, har gjort han umogleg. Han ser ut som ein gut, men er noko anna. Igjen er det livets ironi som kjem til syne.

Oppgjeret med poesien strekkjer seg attende til Gramscis oske frå 1957 (La ceneri di Gramsci), og vidare attende til universitetsoppgåva Pasolini skreiv over Giovanni Pascolis poesi, ein tradisjonell, enkel og bukolisk poet. At poetrolla vert gjort til gjenstand for refleksjonar, sjølvpisking og refs er elles ikkje nytt hos Pasolini. Poesi i form av en rose (1964) startar med eit sjølvpiskande utbrot: «Jeg har tatt feil av alt.»

Den førande lyriske retninga i Italia var den såkalla hermetiske poesien, der til dømes nobelprisvinnaren Salvatore Quasimodo var ein førande representant. Hermetisk poesi var sjølvreferensiell, vanskeleg og lukka inne i seg sjølv og sine eigne estetiske system. Sjølv om Pasolini var inspirert og oppteken av dei hermetiske poetane, knytte han seg til linea antinovocentesca som ønskte å opne poesien og å distansere seg frå mystifiseringa av den poetiske verda.

Pasolini vende seg til tradisjonens skjema ved å bryte dei. Så når Pasolini fleire gonger i Askens poet instruerer om korleis dette og hint skal lesast: «Jeg har fortalt deg dette / på en upoetisk måte / for at du ikke skal lese meg som man leser en poet», er det fordi ein må lese dei poetiske utsegnene som noko som angår røynda og livet, ikkje poesien. Her verkar Pasolini å forfekte ein poesi som skriv prosaisk utan å vere prosa og heller ikkje poesi, som nærmast plasserer seg ein tredje stad, kanskje ein nøytral stad, mellom poesien og prosaen, eller som nektar å halde seg til sjangermotsetnadane og heller avviser dei. Men han ber dei med seg her, og det er trass alt innskrive i diktet, og det understrekar eit poeng han vil gjere merksam på. Det er som om Pasolini aller helst ønskjer å skrive ein poesi før eller etter poesien. Samstundes må ein minne om at den nemnde nøytraliteten ikkje må forståast i retning av at Pasolini søkte eit purt, transparent språk. Pasolini skreiv sine tidlege dikt på friulisk og dyrka elles filleproletariatets fruktbare språk og gloser, som han fann i den fattigdomsverda som fanst før industrialiseringa greip om seg og lyfta proletariatet inn i småborgarskapets rekkjer.

På dei to siste sidene i diktet skriv Pasolini om poesien, om den komande poesien.

Fordi livet uttrykker seg fritt i form av seg selv,
ønsker jeg derfor, og det til tross for at jeg er poet,
bare å leve.
Jeg ønsker å uttrykke meg gjennom eksempler.
Kaste kroppen min inn i kampen.

(…)

Det er bare livets handlinger som vil bli kommunisert,
og de i seg selv vil være poesi,
fordi, jeg gjentar, det ikke finnes annen poesi enn
       virkelig handling
(du skjelver kun når du finner det
på vers eller på sider i en roman,
når deres påkallelse er perfekt).
Jeg vil ikke gjøre dette med glede.
Jeg vil alltid sørge over poesien

Frå Askens poet, Pier Paolo Pasolini

Livet. Det som berre uttrykkjer seg sjølv, i form av seg sjølv? Poesien gjer jo ikkje det, for poesien inneheld påstandar om verda, men den er ikkje sjølv heile den fysiske verda, den er «løsrevet fra tingene». Anten representerer poesien verda, elles så handlar poesien berre om seg sjølv. Omgrepet representasjon gjeld forholdet som eksisterer mellom eit portrettmåleri og den portretterte. Det forholdet er mimetisk, imiterande. Uttrykket, derimot, individualiserer. Uttrykket er ein integrert del av ytringa i seg sjølv, det er måten teiknet vert framstilt på.

Pasolinis dikt endar i ein purisme: Ei jakt på det som berre uttrykkjer seg sjølv. Samstundes vil Pasolini at det som uttrykkjer seg sjølve skal vere røynleg, ikkje forsvinne inn i ei uforpliktande bobleverd. At han endar opp her, med desse kriteria, har kanskje også samanheng med ein makt- og formidlingskritikk: Å tale på vegner av andre, slik til dømes dei politiske partia gjer, og slik ein poet talar på tingenes vegner, kan innebere ein fare, fordi ein inngår i ein undertrykkande maktrelasjon i forhold til dei ein talar på vegner av. Ein risikerer å tale usant, forveksle kva og kven ein eigentleg er talsmann for. Difor set Pasolini handling framfor poesi, difor røynd framfor lyrikk. Røynda talar sitt eige språk, og det språket er handling. Og røynda talar berre gjennom seg sjølv. Fordi Pasolini vedkjenner seg denne uttrykkets estetikk, endar han opp med handlinga og kampen, samt ønsket om å komponere musikk, for musikken «uttrykker ikke annet / enn sitt kjølige og sublime begjær etter seg selv».

«I poesien fantes det en løsning på alt», skriv Pasolini i langdiktet Askens poet. Underforstått: i poesien finst det i dag ikkje løysning og orden på noko som helst. Poesien er vorte ueigna. Set ein sin lit til at ein einaste aktivitet, poesien, skal løyse alle problem, ikkje berre dei poetiske, men også dei sosiale og politiske, kling utsegna romantisk, oppsiktsvekkande og naiv. Sjølv om ein sikkert nok kan skrive utsegna på ein ungdommeleg konto for overdrivingar, og ho dessutan høyrer til eit tilbakelagd stadium, uttrykkjer ho uansett eit like djupt håp som stort vonbrot på poesiens vegner. «Jeg vil alltid sørge over poesien.» På sett og vis er poesien fråkjend all makt. Faktisk er det nesten som om Pasolini tilbakeviser, tilbakekallar og dementerer sitt eige dikt på desse to sidene.

Fordi Pasolini hadde ein forkjærleik for ulike idiom, dialektar og gate- og folkespråket, er det sjølvsagt ikkje enkelt å omsetje dikta hans til norsk. Omsetjinga til Chams verkar likevel å ivareta hovudtrekka i Pasolinis språkføring godt. Når ein støyter på eit klossete og kantete norske ord som upoetiskhet («at det synes å ligne et drømmenes land, med den store poesiens / upoetiskhet»), kan ein sjølvsagt steile og tenkje at det kan da umogleg vere eit gangbart ord på norsk, men då kan ein trøyste seg med at ordet impoeticità (upoetiskhet) visstnok kling om lag like klumsete på italiensk («da sembrare un paese di sogno, con la grande poesia dell’impoeticità»). Sjølve konstruksjonane og orda som forfektar det upoetiske, er, og må sjølve fullbyrde det uelegante som ligg i påstanden.

Ordval og språkdetaljar kan alltid diskuterast i ei gjendikting. Ordet braccianti som ein blant anna finn i del to av diktet der det handlar om utviklinga av politisk medvit, og som Chams har omsett med arbeidere (operai, el. lavoratori på italiensk), er i og for seg rett og grei skuring, men meir presist vil ordet landarbeidar ha vore (eller kanskje dagarbeider i landbruket, men den varianten fortonar seg kanskje for omstendeleg på norsk). Det som kjenneteiknar denne typen eigedomslause arbeidstilbydarar, er at dei samlar seg på bestemte stadar, til dømes utanfor bymuren, og må ta dei oppdraga dei får for dagen. Dette i motsetnad til fabrikkarbeidaren som i større grad har fast tilsetting i fabrikken, jamvel om løna der kan vere låg. Dagarbeidarane, braccianti, er plasserte under industriarbeidarane (operai) i rang, ikkje berre fordi dei er fattigare og lausare knytt til arbeidet, men også fordi lønsarbeidarar i jordbruket heller ikkje er del av modernismens gylne fortroppar i industrien. Braccianti-rørsla var i delar av Italia dårleg koordinerte, men der dei fekk organisert seg vart rørsla til ein av dei mest militante sektorane innanfor den italienske arbeidarrørsla. Ikkje berre fordi Pasolini hadde ein velutvikla sans for sosiale hierarki og skilje, men også fordi røyndas plass i denne diktinga er så sentral, og fordi Pasolini vurderte den førindustrielle fattigdomskulturen så høgt, kan det å få med slike tilsynelatande små språknyansar i omsettinga vere viktig. Men på ei anna side rokkar ikkje småplukk som dette ved det heiderlege arbeidet Camilla Chams har gjort med omsettingsarbeidet.

Sindre Ekrheim

Bergen, 25.mai 2017

(sindre.ekrheim@humbaba.no)